Omeath Irish

Unfortuately, we do not have any recordings of Co. Down Irish but we know it was very similar to the Irish of Omeath, of which there are many recordings, like the one below.

http://www.youtube.com/watch?v=26Rv-XGcnSY

Dinnseachas Chluain Daimh, Cuid IV

Dinnseanchas Chluain Daimh, Cuid IV
Le Ciaràn Dunbar
Originally Published in An tUltach

Allt a’ tSagairt

Is léir ón ráiteas seo a leanas go raibh suim ar leith ag John O’Donavan, an tópógrafóir mór, agus é ag bailiú logainmneacha Chontae an Dúin in ainmneacha na sléibhte. Is léir fosta go raibh sé ábalta duine áitiúil (nó daoine áitiúla) a aimsiú le heolas a chur ar fáil dó.

These mountains bear very curious aboriginal names, and I am very anxious to have a perfect list of them lest I omit any. While at Castlewellan and in the very wild parish of Clonduff, I got the names of persons in Mourne from whom I can derive proper information concerning the wild mountain valleys of Mourne … furnished me by John McLindon, a kind and intelligent farmer, who is more interested in the subject than myself, and who is as much obligied to me as I am to him for the trouble we have taken with them. (O’Donavan, 1909, L. 84)

Mar atá le feiceáil ina chuid nótaí thíos, bhí Allt a’ tSagairt i measc na hainmneacha siúd ar bhailigh sé.

Althothagart. Alt a t-Sagairt, altitude Sacerdotis. Here the altar is still to be seen whereon Masses were celebrated during the rage of bigotry [aimsir na péindlíthe]. (O’Donavan, 1909, L 65.)

Is sliabh cáiliúil é Allt a’ tSagairt sa dúiche cionn is go mbíonn Aifreann ar a thaobh gach bliain ag Carraig an Aifrinn atá tógtha ansin, de bharr sin tuigtear an chiall leis an logainm go forleathan. Dar liomsa, is é seo an áit is iargúlta sa pharóiste ar fad.

Tá scéal stairiúil bainte leis an áit faoi sléacht uafásach a tharla in Aimsir na Péindlíthe. Chuir an tUrramach Patrick Keenan an leagan seo den scéal i gcló (Keenan, 1941, L. 12-13).

The late Canon Rooney (P.P. Clonduff 1923-30) used to relate the story as handed down by tradition, of the martyrdom of this priest, Father Eoghan (?O’Hagan). According to the tradition a certain Col. Whitechurch , having learned from his spies that Mass was to be celebrated at Alt-an-tSagairt on a particular Sunday set out with his henchmen for the spot, reaching just as mass was ended, He is said to have murdered the priest and a number of those who assisted at the mass ... it is interesting to note that prior to the penal age the name of the “Priest’s mountain was “Altakeltie” – the wooded hill.

Baintear úsáid as an litriú Gaeilge i litríocht na háite cé go scríobhtar é mar ‘Alt’ seachas ‘Allt’ (Féach Ó Mainnín, 1993, L. 125) agus tá an fuaimniú Béarla cosúil go leor di [le teacht], cé go bhfuil an t deireanach leathan.

Tá traidisiún sa pharóiste nach raibh carraig an aifrinn Allt a’ tSagairt san áit a gceiliúrtar Aifreann na Carraige gach aon bhliain i saol na linne seo, áit atá thuas ar thaobh an tsléibhe. I mo thuairim féin, déantar seo le dreapadóireacht ceart a thabhairt do mhuintir na háite le léirchruthú do dhaoine an streachailt a bhí ag a sinsear le dul chuig an aifreann nuair a bhí na péindlíthe i bhfeidhm.

Tá carraig mhór mhín eile i bhfolach thíos sa ghleann ag bun Allt a’ tSagairt, atá taobh le coill agus níos deise don tsráidbhaile. Dúradh liom sa cheantar gurb é sin carraig an aifrinn i gCluain Daimh. Ar scór ar bith, is cinnte liom nach raibh sé thuas úd ar thaobh sléibhe, áit atá infheicthe agus doiligh éalú as! Seift déanta ag sagairt glic éigin atá i gceist dar liomsa, nuair a bhí air áit a roghnú le carraig an aifrinn a thógáil.

Leabharliosta

Ó MAINNÍN, M. B., Place-Names of Northern Ireland, vol. III, County Down III, The Mournes (The Institute of Irish Studies, The Queen’s University of Belfast, Belfast 1993).

EVANS, E., Mourne Country: Landscape and Life in South Down (Dundalgan Press Ltd. Dundalk 1989).

Féilire Húi Gormáin: the martyrology of Gorman, ed. Whitley Stokes (London 1895).
The Martyrology of Donegal: a calendar of the saints of Ireland, trans. John Ó’Donavan, ed. James H. Todd and William Reeves (Dublin 1864)

DINEEN, Rev P. S., Foclóir Gaedhilge agus Béarla (Irish Texts Society, Dublin, Cork 1904, new ed. 1927, repr. 1970).

McPOLIN, F., ‘Fairy Lore in the Hilltown District’ Ulster Folklife, vol. 9 (1963).

KEENAN, P., Brief Historical Stetch of the Parish of Clonduff, Diocese of Dromore, (Newry 1941).

Ó DOIBHLÍN, D., The Ulster Irish Translation of the De Imitatione Christi (Cumann Seanchais Ardmhacha, Monaghan 2000).

O’ DONAVAN, J., ‘Letters containing information relative to the antiquities of the County Down collected during the progress of the Ordnance Survey in 1834’ pub. as supplement to Leabharlann III (Dublin 1909).

Dinnseanchas Chluain Daimh, Cuid III

Dinnseanchas Chluain Daimh, Cuid III
Le Ciaràn Dunbar
originally published in An tUltach

Hilltown agus an Chabrach.

Roinntear an paróiste ina dhá chuid, ceantar darb ainm An Chabrach (Cabra) agus ceantar an tsráidbhaile, Hilltown. Chuir clann sasanach darb ainm Hill sráidbhaile i mbun nuair a thóg siad eaglais ag na croisbealaí i 1766. D’fhás baile timpeall ar an eaglais agus is dócha gur thug na Hills féin a n-ainm féin ar an sráidbhaile nua seo. Tá Baile Hill ar fáil ach níl ann ach aistriúcháin ón Bhéarla, d’ainneoin sin, baintear úsáid as an leagan sin i scoileanna agus ar roinnt comharthaí bóithre sa dúiche. Sular dtógadh Hilltown, tugadh Eight Mile Bridge (Droichead Ocht Míle?) ar an cheantar ina bhfuil an sráidbhaile anois, de bhrí go bhfuil droichead cóngarach de atá ocht míle gaelach as Baile Mór an Iúir.

Is é an scéal is mó a bhaineann le Eight Mile Bridge na go gcreidtear go háitiúil gurb ag an droichead seo a mharaíodh an ropaire cailiúil gaelach, Reamonn Ó hAnluain mar a luann Evans (1989, L. 6) anseo.

As befitted a borderland, the Mournes gave refuge to lawless elements and adventurers, among whom is numbered the famous Irish Tory, Redmond O’Hanlon – the Irish Robin Hood – who was killed near Hilltown in 1681.

Níl aon amhras agam go bhfuil sé ag déanamh tagairt do Eight Mile Bridge nuair a deir sé ‘near Hilltown’ agus gur scríobh sé sin cionn is nach mbeadh an logainm Eight Mile Bridge ar eolas ag mórán taobh amuigh den pharóiste.

Dinnseanchas Chluain Daimh, Cuid II

Dinnseanchas Chluain Daimh, Cuid II
le Ciaràn Dunbar
Originally Published in An tUltach

Scéal Chluain Daimh (Sean-Chluain Daimh, Bushtown agus Baile Uí Eacháin)

Is dearfa an rud é go dtéann an logainm Cluain Daimh, nó leagain cosúil leis chomh fada siar leis an bhliain 1170. Tá sé le fáil i Félire Huí Gormáin (ed. Whitley Stokes, London, 1895, L. 246-247) mar ‘Clúana Dáimh’ agus déantar tagairt dó in The Martyrology of Donegal (trans. John Ó’Donavan, BÁC 1864, L.348) ina bhfuil fianaise ag baint an naomh Mochummocc nó mo Commóc leis an áit.

Mochummocc, cluana daimh, i nUibh Eabhach Uladh

Tá ‘Scéal Chluain Daimh’, an dinnseanchas a mhíníonn stair an logainm ar eolas ag beagnach gach aon duine sa pharóiste. Tá gach seans ann gur mhair an scéal seo i seanchas na háite le beagnach míle bhliain. Seo an scéal de réir mo chuimhne phearsanta féin. Cé gur minic a chuala mé an scéal seo ó bhéal, rinne muid staideár ar an ris ar scoil agus tá leagan scríofa ar fáil, sa chaoi sin, ní thig liom a rá go cinnte nach bhfuil mé ag teacht faoi anáil an leagain scríofa. Cibé ar bith, ba i mBéarla a chuala mé an scéal.

Bhí dream Críostaí ag tógáil séipéil i mbaile fearainn a dtugtar Baile Uí Eacháin (Ballyaughain) air anois, i gceantar a thugann muid Sean-Chluain Daimh (‘Oul Clonduff’) air. Faraor, ba ghnáth le damh teacht aníos as Gleann na bhFiadh, thuas sna Beanna Boirche, gach aon oíche chun an séipéal seo a leagain agus d’éiríodh leis ar feadh tamaill. Deirtear gurb sean-draoi a raibh corraí air mar gheall air theacht an chreidimh úir a bhíodh a chur. I ndiaidh tamall áfach, tharla sé gur éirigh le manach misneach óg an damh a sheoladh ar shiúil ón séipéal. Sheol sé é thart fá leath mhíle i dtreo na sléibhte agus stop sé, chuir sé a mhaide a bhí leis sa talamh ansin is chuir sé cuireadh comhraic dhúshlánaigh roimhe leis an damh gan a theacht ar ais thar an áit a bhí an maide curtha aige choíche agus cha dtáinig an damh ar ais. D’fhág an manach a mhaide mar chomhartha san áit ar chuir sé é sa talamh agus d’imigh sé leis. D’fhan an maide ansin ach chuir sé fréamh as agus d’fhás sé agus lean sé ag fás fríd na cianta. Tá crann ag fás go seadh i lár goirt in áit a dtugtar Bushtown anois air agus creidtear gurb ionann an crann seo agus an maide a cuireadh ann míle bhliain go leath ó shín.

Seo gearrleagan eile den scéal ar bhailigh Emyrs Evans (1989, L. 204), i mBéarla atá sé ar ndóigh.

The time they were building Clonduff Chapel long ago a bull used to come every night and knock down all they built the day before, till at last the priest stuck his stick in the ground and said: ‘you will hardly come past that!’ And the bull never come, and the stick took root and grew into fairy thorns.

Ba choir dom a lua go bhfuil crann ann san áit seo go fóill agus chan fheil aon amhras ann go bhfuil sé an sean amach is amach. Sceach gheal atá ann. Chan amháin go bhfuil an crann seo an sean ar fad ach tá traidisiúin sa cheantar a bhaineanns leis an slua sí é chomh maith mar a dhéantar tagairt do sa sliocht seo as scéal sí a bhailigh an Dr. Francis McPolin i gCluain Dáimh sna daicheadaí (1963, L. 86).

A certain farmer known as Atty Jack, had his home not far from the fairy settlement in Bushtown, in the townland of Ballynanny.

Tá sé spéisiúil go bhfuil an seipeal ann go fóill cé nach bhfuil ann ach ballóg anois, cibé rud a tharla dó. Níor éirigh liom aon fhianaise stairiúil a aimsiú i dtaca leis an eachtra seo ach dar le traidisiúin béil na háite, bhí baint ag Oliver Cromwell le scriosadh an séipéil. Tá sé seo le feiceáil sa sliocht seo ón tAthair Keenan, níor léirigh sé a fhoinse agus creidim mé féin go caithfear tarraingt as sin gur chuala sé an scéal as bhéal dhuine éigin (1941, L.7).

The old catholic church in Ballyaughian is believed to have been destroyed in 1642 by the Scotch army under General Monroe, who ravaged Iveagh in that year, “burning all the houses and corn before them and carrying off great spoyle’’.

Pé scéal é, baineadh úsáid as an chill féin arís i 1744 nuair a cuireadh Eoghán Ó Néill, ‘do shíoluigh ar threabha tighearnadh uasal airdchéimeach Chlann Aodh Bhuídhe’ (Ó Doibhlín, 2000, L. 46), a bháigh i linn darb ainm ‘The Mill Pool’ in Abhainn an Bhanna cóngarach don Droichead Ocht Míle.

Maidir leis an damh féin, tá an Dr. Micheál Ó Mainnín (1993, L. 74) cinnte go gciallaíonn an focal damh beithíoch fireann sa chás seo. Go dearfa, mar atá le feiceáil sa leagan ar thaifead Evans thuas, tuigtear sa cheantar mar sin chomh maith. Tá sé suntasach áfach, go gciallaíonn an focal damh, fia fireann chomh maith, go háirithe sa teanga níos sine (Féach Dineen, L. 305). Chomh maith leis sin, creidtear gur tháinig an damh ó Ghleann na bhFiadh, tá seans ann mar sin, go bhfuil an bunús sin, gur fia fireann a bhí i gceist, leis an scéal.

Clonduff Place-Names Folklore, part I

Dinnseanchas ó Chluain Daimh.
le Ciaràn Dunbar
Originally published in An tUltach

Tá Paróiste Chluain Daimh (Clonduff) suite i lár dheisceart Chontae an Dúin, ceantar mór atá ann faoi bhun na Beanna Boirche. De réir cosúlachta, mhair idir an Ghaeilge bheo agus logainmneacha Gaeilge ní b’fhaide sa cheantar seo ná i gceantar ar bith eile i gContae an Dúin. Bhí sé seo le rá ag Ó Mainnín (1993, L. 73) fá dtaobh de na logainmneacha.

…one is left with the impression that, of all the parishes in this part of the county, the original Irish forms of place-names lingered longest in Clonduff.

Luaigh Eymrs Evans ina leabhar, ‘Mourne Country’ a scríobh sé i 1951 Down (1989 L. 6), cainteoirí dúchais na Gaeilge thart ar Hilltown, sráidbhaile Chluain Daimh.

The Gaelic language could still be heard in Hilltown in the late nineteenth century, and the last native speakers, as distinct from those who have learnt Gaelic in the schools, have only recently died out.

The Clonduff Story

Today in Clonduff everyone knows the Clonduff Story from school or from the cover of the book of the same name but does anyone have an authentic version from the oral tradition, i.e. uninfluenced by school or a written source, if so, get in touch through this site.